واژه اقتصاد مقاومتی برای اولین بار در ایران ، سال 1389 در دیدار مقام معظم رهبری با کارآفرینان مطرح شد. این واژه مفهومی است برای مقاوم سازی ، بحران زدایی و ترمیم ساختارها ونهادهای فرسوده و نا کارآمد موجود در اقتصاد در جهت مقاومت علیه تحریم هایی که توسط سایر کشورها ایجاد شده است . هدف از تحقیق حاضر بررسی نقش زنان به عنوان مدیران سبد دارایی و مصرفی خانواده ها در جهت ارتقای اقتصاد جامعه ، خانواده و اعمال صحیح مفهوم اقتصاد مقاومتی است . روش تحقیق این مقاله ، کتابخانه ای با استناد به مقالات معتبر موجود است . یافته های تحقیق این نتیجه را حاصل می گکند که با اگر چه به نقش زنان در نهاد نهادهای اجتماعی و مباحث اقتصادی به عنوان تشکیل دهنده نیمی از جمعیت کشور کمتر توجه شده است ، سهم زنان خانه دار در اقتصاد مقاومتی در چهار جبهه علمی ، فرهنگی ، سیاسی و اجرایی قابل تامل و بسیار مهم است . با توجه به اینکه هدف از اقتصاد مقاومتی این است که با کاهش وابستگی ها، افزایش تولید داخلی ، ذتلاش برای خود کفایی و ترغیب افراد جامعه به استفاده از محصولات داخلی زمینه توسعه وپیشرفت مهیا شود ، در این بین خانواده در جامعه به عنوان مهم ترین و نخستین نهاد اجتماعی باید در ابتدا به گونه ای صحیح از نتایج این مبحث آگاه شود و سپس آموزش ببیند تا زمینه توسعه اقتصادی در کشور فراهم گردد . یافته های پژوهش حاکی از آن است که زنان در خانواده به عنوان عاملان پرورش و رشد نیروی انسانی و در زندگی شهری و اجتماعی به عنوان نیمی از نیروی متخصص و کارآمد موجود در کشور می توانند در جریان بهره وری و تولید ملی سهم بسزایی داشته باشند . همچنین باید این نکته را در نظر گرفت که پیشرفت جامعه در این مسیر تنها با آگاهی و آموزش کامل و صحیح خانواده ها صورت می پذیرد و نقش زنان به عنوان همسر و مادر مفید و کارآمد بودن آموزش ها بسیار حائز اهمیت است .
زهرا همتی – کارشناس ارشد مدیریت آموزشی دانشگاه تهران
مقدمه
به نظر امام خمینی)س( زن و مرد ازلحاظ حقوق انسانی و اجتماعی مساوی هستند و در صورت رعایت موازین اسامی از جانب همه هیچ مانعی برای مشارکت سیاسی زنان وجود ندارد بلکه دخالت در سرنوشت خود حق زنان است و در شرایط فعلی حضور آنان درصحنه‌های سیاسی نه‌تنها حق بلکه تکلیف آنان است.اقتصاد مقاومتی واژه‌ای پرمعنا که برای اولین بار در سال 1389 توسط رهبر معظم مطرح گردید مفهومی شد برای مقاوم‌سازی ،رشد و توسعه جامعه کنونی ،مقاله حال حاضر به تأثیر زنان به‌عنوان نیمی از اعضا جامعه در تحقق این امر مهم پرداخته است،زیرا جامعه هم‌اکنون نیازمند تدابیر مهم برای مقاومت در برابر استکبار است و این مهم جز با مشارکت بانوان امکان‌پذیر نمی‌باشد چراکه اگر خانم خانه با تغییر نگرش و ذائقه خانواده می‌تواند مدیریت اقتصادی سالمی را پیاده کند، مرد هم به‌تبع آن مدیریت می‌شود. سهم زنان خانه‌دار در اقتصاد مقاومتی در چهار جبهه علمی، فرهنگی، سیاسی و اجرایی قابل‌تأمل و بسیار مهم است.( صدر طباطبایی، فاطمه، تعریف خانواده از منظر قرآن، دی 1387 ، سایت آفتاب
ادبیات و پیشینه تحقیق
دشمنان ایران اسامی بر این باور هستند که فشار و تحریم‌ها توانسته است بر اقتصاد خانوار ایرانی تأثیر منفی و بااهمیتی داشته باشد و فشار هرچه بیشتر می‌تواند بر ارکان فرهنگی و طرز تفکر افراد خانواده‌ها آسیب وارد کرده و پایه‌های سیاسی جامعه را متزلزل نماید ،ازجمله شاخص‌های مهم اقتصاد مقاومتی میزان مشارکت زنان در این امر است و عدم بهره‌وری از حضور زنان این امر مهم را ناممکن خواهد ساخت.
آمارها حاکی از آن است که به دلیل مسائل فرهنگی نقش زنان در جامعه به‌خوبی محقق نیافته است درحالی‌که اجرای اقتصاد مقاومتی و گذار از تحریم‌ها و موانع موجود نیازمند حضور مؤثر و مفید زنان است. در ادامه به تعریف اجمالی چند عنوان می‌پردازیم.
خانواده در جایگاه کوچک‌ترین نهاد اجتماعی، بزرگ‌ترین نقش را در جوامع انسانی ایفا می‌کند .از دیدگاه قرآن خانواده نهادی است اجتماعی که هدف آن تأمین سالمت روانی برای همه افراد است
اقتصاد
یکی از معانی اقتصاد در لغت ، میانه‌روی و پرهیز از افراط‌وتفریط در هر کاری است . در آیه » و اقصا فی مشیك « نیز به همین معنی آمده است . از آن نظر که اعتدال در هزینه زندگی یکی از مصادیق میانه‌روی بوده ، کلمه » اقتصاد « دربارۀ آن بسیار استعمال می‌شده است تا آنجا که در به‌کارگیری عرفی از » اقتصاد « غالباً” همین معنی مقصود بوده است . اقتصاد از معانی عرفی خود )میانه‌روی در معاش و تناسب دخل‌وخرج ( ، تعمیم داده‌شده و معادل economy قرارگرفته است
. به‌هرحال برای » اقتصاد « که اقتصاددانان از بحث می‌کنند تعاریف مختلفی ارائه‌شده است
. ارسطو : علم اقتصاد یعنی مدیریت خانه
. آدام اسمیت : اقتصاد ، علم بررسی ماهیت و علل ثروت ملل است
. استوارت میل : اقتصاد ، عبارت است از بررسی ماهیت ثروت از طریق قوانین تولید و توزیع
ریکاردو :اقتصاد علم است. ) توسلی، محمود، سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی و توسعه اقتصادی(
فعالیت اقتصادی
موضوع اشتغال زنان در اسلام نفی نشده است، این اسلام بود که برای زن سهم مالکیتی قائل شد و این در حالی بود که قبل از اسلام زنان حق مالکیت چیزی را نداشتند و با ورود اسلام به ایران به شخصیت زنان ارج نهاده شد وزنان توانستند در ارث سهیم و فعالیت اقتصادی داشته باشند . در اسلام به فعالیت‌های اقتصادی برای همه مردم تأکید شده در این خصوص مردان وزنان هر دو می‌توانند مشمول این ٴتاکیدات باشند.
زندگی شهری
زندگی شهری فرآیندی است که در آن تغییراتی در سازمان اجتماعی سکونتگاه‌های انسانی به وجود می‌آید که حاصل افزایش ، تمرکز و تراکم جمعیت می‌باشد . ازنظر سازمانی ، در زندگی شهری دگرگونی‌هایی در ساخت اجتماعی ، اقتصادی و کارکردهای جمعیتی ظاهر می‌شود. این جریان تغییراتی را در ساخت فضای داخلی شهرها به وجود می‌آورد
مدیریت
مدیریت، روش دستیابی به اهدافی می‌باشد که برای سازمان در نظر گرفته‌شده است و یا به‌عبارت‌دیگر کار کردن با افراد و گروه‌ها برای رسیدن به مقاصد و اهداف می‌باشد .اگر خانواده همچون سازمانی در نظر گرفته شود، الزام است که در رأس آن عنصری برای برنامه‌ریزی آینده خانواده و اداره امور کنونی خانواده قرار گیرد که این عنصر را می‌توان مدیریت خانواده نامید.) ریحانه، فصلنامه فرهنگی پژوهشی مرکز امور مشارکت زنان
چارچوب نظری تحقیق:
این تحقیق با این پیش‌فرض کلی آغاز گردید که با توجه به اینکه ارتقای پایگاه اقتصادی – اجتماعی زنان بر میزان فعالیت اقتصادی ایشان تأثیر مثبت می‌گذارد، می‌توان چنین ارتباطی را میان پایگاه اقتصادی – اجتماعی و فعالیت سیاسی ایشان نیز پیش‌بینی نمود.
ز آنجا که ارتقاء پایگاه اقتصادی اجتماعی زنان در اغلب جوامع توانسته است با گسترش فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی ایشان یا به‌عبارت‌دیگر توسعه مشارکت زنان در عرصه عمومی همراه گردد.یکی از مهم‌ترین معرف‌های (Indication( ارتقاء پایگاه اقتصادی – اجتماعی افزایش سواد و سطح تحصیلات زنان است که با مشارکت اقتصادی آن‌ها رابطه دارد.) زاهدی مازندرانی، محمدجواد، توسعه و نابرابری(
مشارکت اقتصادی -سیاسی زنان را در دو سطح می‌توان بررسی نمود
1. سطح توده – در چند زمینه عمده یعنی شرکت در فرآیند انقلاب، شرکت در انتخابات اداری، شرکت در تظاهرات و راه‌پیمایی و شرکت در گروه‌ها و انجمن‌ها و … می‌توان عنوان کرد
2. سطح نخبگان – در مورد زنان سه زمینه عمده را در برمی‌گیرد
· عضویت در مجلس قانون‌گذاری
· مشارکت در سطوح بالای تصمیم‌گیری دولت و بخش خصوصی
· مشارکت در فعالیت‌های قوه قضائیه.
طرح مسئله نقش زنان در توسعه را در سه نوع کلی می‌توان مطرح نمود
1. نظریات رفاهی، مساوات و فقرزدایی
2. نظریه کارایی
3. نظریه توانمندسازی: نظریه مقبول‌تر امروزی توانمندسازی می‌باشد. این نظریه استقلال سیاسی و اقتصادی را دو جزء مهم دانسته و مشارکت زنان در حیات اجتماعی را توصیه می‌کند.نظریه توانمندسازی بیشتر بر اساس نوشته‌های محققان جهان سوم برحسب نیازشان شکل‌گرفته است و نشان می‌دهد که ورود زنان به فرایند توسعه یك جنبش وارداتی از غرب نیست
روش تحقیق
روش تحقیق این مقاله ، کتابخانه‌ای و با استناد از مقالات معتبر و موجود می‌باشد . در این تحقیق ابتدا سابقه مسئله و ادبیات آن موردمطالعه قرار گرفت سپس با ابزار جمع‌آوری مطالعات درروش کتابخانه‌ای، همه اسناد چاپی همانند کتاب، دایره المعارف ها، فرهنگنامه‌ها، مجالت، روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها، ماهنامه‌ها، لغتنامه‌ها، سالنامه‌ها، مصاحبه‌های چاپ‌شده، پژوهشنامه‌ها، کتاب‌های همایش‌های علمی، متون چاپی نمایه شده در بانک‌های اطلاعاتی و اینترنت و اینترانت و هر منبعی که به‌صورت چاپی قابل‌شناسایی باشد موردمطالعه قرار گرفتند
یافته‌های تحقیق
کسب شخصیت اجتماعی و شهروند شرق در گروه مشارکت و خارج شدن از دایره امور شخصی و خصوصی است؛ به‌گونه‌ای که بین مشارکت و کسب شخصیت اجتماعی یك تعامل دوسویه بسیار نیرومند وجود دارد. از طرفی مشارکت، مؤلفه‌ای اساسی برای بهبود کیفیت زندگی است و در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی به‌عنوان ابزار و هدف توسعه موردنظر است. دخالت افراد جامعه در تصمیم‌گیری‌های مربوط به زندگی و تغییر محیطشان بستگی به‌نظام شخصیتی و خودباوری آن‌ها دارد. عنوان‌شده که: »تالش‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی در هر کشوری باید متوجه مشارکت کامل زنان باشد. مشارکت کامل به معنای این است که زنان این حق و فرصت را داشته باشند که در تصمیم‌گیری‌هایی که زندگی و حیات آن‌ها را تعیین می‌کند، مشارکت و نفوذ داشته باشند و بر محیط اطرافشان تأثیر بگذارند«. (1992, 138, Jakob.(
زنان برخوردار از نقش‌های مضاعفی هستند و شبکه ایفای نقش آن‌ها نسبت به مردان، هم گسترده‌تر و هم ظریف‌تر و حیاتی‌تر است. زنان هم نقش‌های محولی را در قالب استحکام بنیان و کیان خانواده ایفا می‌نمایند و هم نقش‌های اکتسابی را در قالب حضور در عرصه‌های مختلف جامعه و به‌محض صحبت از مشارکت زنان بیشتر مشارکت اقتصادی و بحث اشتغال خارج از منزل به ذهن متبادر می‌شود.البته چنین رویکردی ناشی از تسلط حوزه اقتصادی و بحث رشد و توسعه اقتصادی بوده است._ قدیمی، اکرم، زن، مشارکت توسعه
فرهنگ‌سازی برای اقتصاد مقاومتی
اولین گام برای اجرای اقتصاد مقاومتی فرهنگ‌سازی است و در ابتدا باید از خود دولتمردان شروع کرد ، ایجاد تولید گرایی و توانمند ساختن و ایجاد زمینه‌هایی برای تولید روی آوردن به مصرف تولیدات داخلی و پرهیز از مصرف کالاهای لوکس یك رکن اساسی است. با رشد تولید کالاهای داخلی و ایجاد آموزش‌هایی در جهت قناعت و صرفه‌جویی ، اقتصاد داخلی رونق گرفته و بسترهای الزم برای گسترش اقتصاد مقاومتی فراهم می‌شود.) قدیمی، اکرم، زن، مشارکت توسعه
زنان و تحقق اقتصاد مقاومتی
اقتصاد ایران و اهداف راهبردی نظام جمهوری اسامی در تعارض با منافع استکبار جهانی و ابرقدرت‌ها است و دشمنی‌ها با کشور ایران اسامی ادامه خواهد داشت .تحریم اقتصادی دشمنان عرصه اقتصاد کشور را دچار چالش جدی نموده است و با توجه به دستور مقام معظم رهبری الگوی مقاومتی برای مقابله به با این وضع مطرح‌شده است . مهم‌ترین الگوی ویژه اقتصاد مقاومتی، مردمی سازی این اقتصاد است . چنین اقتصادی تحریم ناپذیر بوده و حداکثر مقاومت اقتصادی زمانی ورود پیدا می‌کند که در بدنه مردم فعال شود .زنان نقش مهمی در اقتصاد مقاومتی دارند، آنان به‌عنوان طلایه‌داران این بخش می‌توانند نقش کلیدی را ایفا کنند .زنان باتدبیر خردمندانه و با اتخاذ الگوی مصرف مبتنی بر آموزه‌های دینی می‌توانند با صرفه‌جویی در امر خرید قدمی مؤثر در این عرصه بردارند . آنان مدیران اقتصادی خانواده و تربیت‌کننده فرزندان هستند .در دنیای رقابتی امروز که همه باید برای پیشرفت جامعه تالش کنند، بانوان نیز در تاٴمین نیازهای خانواده سهیم هستند و علاوه بر نقش مدیریتی در خانواده می‌توانند به فعالیت‌های اقتصادی هم بپردازند و در تأمین معاش زندگی با همسران خود همکاری کنند .از مهم‌ترین نقش‌های زنان در تحقق اقتصاد مقاومتی می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود )شادی طلب، ژاله، توسعه و چالش‌های زنان ایران
زن؛ خط مقدم اقتصاد مقاومتی
خط مقدم اقتصاد مقاومتی، زن است چراکه مردان همواره در تالش هستند تا نیازها و خواسته‌های زنان را محق کنند، بنابراین اگر خانم خانه با تغییر نگرش و ذائقه خانواده بتواند مدیریت اقتصادی سالمی را پیاده کند مرد هم به‌تبع آن مدیریت می‌شود( . سیف اللهی، سیف اله، اقتصاد سیاسی ایران، مجموعه مقاله‌ها و نظرها
در حال حاضر خانم‌ها با ایجاد نیازهای کاذب برای خود زندگی را سخت‌تر کرده و به دنبال آن نارضایتی در جامعه افزایش پیداکرده است. به این معنی که در دهه 60 داشتن یك تلویزیون سیاه‌وسفید هم زیاد به نظر می‌رسید و خانم‌ها آن را جزو وسایل غیرضروری طبقه‌بندی می‌کردند اما امروزه داشتن یك تلویزیون 42اینچ جزو حداقل نیازها به شمار می‌رود . کاستن از این تجمالت فقط در سایه تغییر نگرش زنان میسر است تا شاید به دنبال آن روان‌ها آرام‌گرفته و مسیر رشد همه‌جانبه جامعه طی شود(. نقش زنان و خانواده در توسعه انسانی، مجموعه مقالات کنفرانس زن و خانواده در توسعه اسامی
کیفیت‌بخشی اوقات
در جامعه کنونی ما زنان هم در خانه مدیر هستند و هم اینکه در جامعه به فعالیت و نقش‌آفرینی مشغول هستند بنابراین در هر دو عرصه دارای وظایف و مسؤولیت‌هایی هستند که می‌تواند اقتصاد خانواده و جامعه را تعالی بخشد. هم‌اکنون‌که وضعیت اقتصادی جامعه دچار تغییراتی شده و لزوم تغییر این شرایط به جامعه عالم شده است، الزم است مادران مواردی را مدنظر قرار دهند تا ضمن رضایتمندی اعضای خانواده اهداف اقتصاد مقاومتی هم محقق شود. ( جزنی، نسرین، نگرشی بر تحلیل جنسیتی در ایران )اگر به‌عنوان نمونه، درگذشته خانواده‌ای توان دو بار سفر در سال را داشت اما در حال حاضر به دلیل شرایط اقتصادی به وجود آمده این قدرت را ازدست‌داده و نمی‌تواند رضایت افراد را فراهم آورد که نقش مادران بیشتر احساس می‌شود. در چنین شرایط وظیفه زنان ارتقای کیفیت اوقات است. یعنی مادر خانواده باید با تغییری که در شیوه انجام سفر ایجاد می‌کند و با تدابیری مانند اقامت در اماکن ارزان‌تر یا طبخ چند وعده‌غذا و رفتن یک‌بار به رستوران هزینه را مدیریت کرده و با ایجاد فضایی شاد خانواده را راضی نگه دارد(. هیلز، دایان، رهنمودهای سالمت زیستن
تعمیر را جایگزین تغییر کنیم
از دیگر وظایف مادران نهادینه کردن فرهنگ تعمیر به‌جای تغییر است. وضعیت فعلی خانواده‌ها به‌گونه‌ای تغییریافته که به‌محض ایجاد کوچک‌ترین خللی در وسایل منزل باید سریع جایگزین شود درصورتی‌که می‌توان با یک‌صدم هزینه آن را تعمیر و دوباره استفاده نمود. (مرکز امور مشارکت زنان، مجموعه مقالات دومین همایش توانمندسازی زنان، جایگاه اشتغال زنان در توسعه انسانی
نقش پررنگ زنان شاغل در اقتصاد مقاومتی
زنان شاغل هم باید در نحوه اداره خانواده خود تجدیدنظر کرده و شرایط اقتصادی را در نظر بگیرند. به این معنی که بیشتر مادرانی که شاغل هستند مجبور به پرداخت هزینه مهد فرزندان، خرید غذا از خارج از منزل یا پرداخت هزینه نظافت محیط زندگی به دلیل نداشتن وقت هستند، بنابراین چیزی از درآمدشان باقی نمی‌ماند. اکنون‌که توجه به اقتصاد مقاومتی مدنظر است باید زنان شاغل روزهای تعطیل و اوقات فراغت خود را مدیریت کنند تا در طول هفته از پرداخت هزینه‌های بیهوده جلوگیری شود. به‌عنوان نمونه می‌توانند در روز جمعه هم برای نظافت منزل برنامه‌ریزی کنند و هم اینکه غذاهایی را که ماندگاری بالاتری دارند بپزند و برای مصرف هفتگی خانواده آماده نگه‌دارند. (شاهسون، پریچهره، بررسی مقایسه‌ای مشارکت زنان در امور مدنی و سیاسی کشورهای مختلف
مدیریت منابع و اصلاح الگوی مصرف
زنان کانون خانواده هستند و می‌توانند با مدیریت منابع و جلوگیری از اسراف و تبذیر در کمك به اقتصاد خانواده مثمر ثمر باشند و از امکانات به‌طور بهینه استفاده کنند و مؤثر در بهبود اقتصاد جامعه باشند .حضرت علی )ع( سه خصلت متانت، احتیاط و حسابگری را از ویژگی‌های مهم زن مسلمان می‌داند. آن حضرت به زنان حسابگر ارج می‌نهد و متذکر می‌شود که زنان حسابگر و دقیق از مال و آبروی همسر خویش مراقبت می‌کنند . به‌این‌ترتیب زن به‌عنوان فعال در عرصه خانواده و تربیت فرزند ضمن گرما بخشیدن به نهاد خانواده به‌عنوان مهم‌ترین وظیفه با حسابگری و دقت نظر در دخل‌وخرج، خانواده را نیز به سامان می‌رساند( .رحیمی ،نسترن ،نقش زنان در مصرف بهینه انرژی ،1386 ،وزارت نیرو)
ساده زیستی در برابر تجمل‌گرایی
ساده زیستن یکی از شیوه‌های مناسبی است که یك زن ایرانی می‌تواند جایگزین الگوهای اشرافی گری و تجمل‌گرایی سازد . به‌طورمعمول بیشترین خرید موردنیاز لوازم‌خانگی توسط زنان صورت می‌گیرد، چشم و هم‌چشمی کردن در تأمین لوازم غیرضروری می‌تواند به اقتصاد خانواده لطمه جدی وارد سازد درنتیجه زنان در خانواده می‌توانند با ساده زیستی به اقتصاد خانواده حیاتی مجدد ببخشند. (رضایی، عبدالعلی ، رابطه ))فرهنگ و اقتصاد(( در مکتب اسلام 1390
نتیجه‌گیری
یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که زنان در خانواده به‌عنوان عاملان پرورش و رشد نیروی انسانی و در زندگی شهری و اجتماعی به‌عنوان نیمی از نیروی متخصص و کارآمد موجود در کشور می‌توانند در جریان بهره‌وری و تولید ملی سهم بسزایی را دارا باشند.همچنین باید این نکته را کامل در نظر گرفت که پیشرفت جامعه در این مسیر تنها با آگاهی ، آموزش کامل و صحیح خانواده‌ها صورت می‌پذیرد که نقش زنان به‌عنوان همسر و مادر در مفید و کارآمدی بودن آموزش‌ها بسیار حائز اهمیت است. توجه و حمایت از توانایی زنان با اقتصاد مقاومتی کامل همسو بوده ، به‌طوری‌که حرکت در مسیر هریك راه را برای دیگر هموار می‌نماید. یکی از نقاط مشترک بین حمایت از اشتغال زنان و اقتصاد مقاومتی ، نقش مثبت و تأثیرگذار زنان در اقتصاد مقاومتی است . باید عملیاتی نمودن اقتصاد مقاومتی را به‌صورت بنیادین به فرزندان خود آموزش دهیم . همچنین زنان با حمایت از مصرف کالاهای ایرانی قدرت تولید را در داخل کشور بالابرده و به اقتصاد جامعه کمك خواهند کرد
. منابع – صدر طباطبایی، فاطمه، تعریف خانواده از منظر قرآن، دی 1387 ، سایت آفتاب – رضایی آهوانویی، زهرا، نقش زن در اقتصاد خانواده، پایگاه مجالت تخصصی – رحیمی ،نسترن ،نقش زنان در مصرف بهینه انرژی ،1386، وزارت نیرو – رضایی، عبدالعلی ، رابطه ))فرهنگ و اقتصاد(( در مکتب اسلام 1390 – الوانی، سید محمد، مژگان، ضرغامی فرد، »نقش زنان در توسعه«، ماهنامه تدبیر، شماره 113. – جزنی، نسرین، نگرشی بر تحلیل جنسیتی در ایران، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1380. – شاهسون، پریچهره، بررسی مقایسه‌ای مشارکت زنان در امور مدنی و سیاسی کشورهای مختلف، مطالعات سیاسی اقتصادی، شماره 164-163 ،سال پانزدهم، شماره 7 و 8 ،فروردین و اردیبهشت 1380. – مرکز امور مشارکت زنان، مجموعه مقالات دومین همایش توانمندسازی زنان، جایگاه اشتغال زنان در توسعه انسانی، اسفند 1380. – هیلز، دایان، رهنمودهای سالمت زیستن، ترجمه الهه میرزایی، تهران، جلد اول، 1376. – نقش زنان و خانواده در توسعه انسانی، مجموعه مقالات کنفرانس زن و خانواده در توسعه اسامی، ناشر: دفتر امور زنان نهاد ریاست جمهوری، زمستان، 1375 – سیف اللهی، سیف اله، اقتصاد سیاسی ایران، مجموعه مقاله‌ها و نظرها، تهران: پژوهشگر، جامعه پژوهی و برنامه‌ریزی المیزان، 1374. – شادی طلب، ژاله، توسعه و چالش‌های زنان ایران، تهران: نشر قطره، 1381 – قدیمی، اکرم، زن، مشارکت توسعه، تهران: نشر جهان اجتماعی، 1380 – حجازی شاهسوند، پریچهره، سیمای زن در جهان، تهران: انتشارات برگ زیتون، مرکز مشارکت زنان ریاست جمهوری، 1377. – زاهدی مازندرانی، محمدجواد، توسعه و نابرابری، تهران: مازیار، 1382 – توسلی، محمود، سرمایه‌گذاری در نیروی انسانی و توسعه اقتصادی، موسسه تحقیقات پولی و بانکی، 1371 – ریحانه، فصلنامه فرهنگی پژوهشی مرکز امور مشارکت زنان، شماره 7 ،تابستان 1382 Jakob, 138, 1992 –